Bà Võ Thị Thủy - phụ nữ dân tộc Cor giữ lửa nghề đan lát ở xã vùng cao Trà Liên

Bà Võ Thị Thủy (sinh năm 1964), người dân tộc Cor, hiện ở tại thôn 1, xã Trà Liên, thành phố Đà Nẵng, sinh ra và lớn lên ở xã Trà Kót (cũ). Nay Trà Kót, Trà Nú, Trà Dương nhập lại thành xã Trà Liên, thành phố Đà Nẵng. Bà đã gắn bó với nghề đan lát từ thuở nhỏ cùng tất cả các loại nguyên liệu đan gồm cây tre, cây giang, cây nứa, cây lùng, cây dứa rừng, cây mây… tại các khu rừng cạnh nơi cư trú của người Cor sinh sống.

Trong ký ức của bà, hình ảnh cả làng rộn ràng đan lát trong những ngày không quá bận việc rừng, việc rẫy, độ vào tháng 7 đến tháng 9 âm lịch, người Cor ở nhà tranh thủ đan lát chuẩn bị cho một mùa thu hoạch và một mùa lễ hội mới, đã trở thành âm thanh quen thuộc, một phần của nhịp sống quê hương. “Khi trưởng thành, tôi lập gia đình và gắn bó với nghề đan lát ngay tại địa phương. Có lẽ nghề đan lát thủ công truyền thống của dân tộc Cor đã ngấm vào máu thịt của tôi từ thuở bé. Mỗi khi cầm vào nan tre, cây giang hay nan cây lùng, cây mây, tôi như thấy bàn tay cha mẹ, thấy cả hơi thở làng nghề của ông cha. Nghề này không chỉ để mưu sinh, mà còn là ký ức, là hồn quê người Cor”, bà Thủy chia sẻ.

Với người Cor, tất cả những nguyên liệu khi khai thác từ rừng được mang về nhà để đan tạo ra nhiều sản phẩm khác nhau nên không được để quá lâu vì nguyên liệu khô sẽ khó chẻ nan. Tuỳ theo từng sản phẩm mà bà Võ Thị Thủy có cách chặt ra thành từng đoạn. Sau đó tiến hành xử lý các bước như làm sạch vỏ ngoài, chẻ, phơi khô, xử lý bằng cách ngâm dưới nước suối. Dây mây cuộn lại để trong nhà bếp xông khói, khi cần sử dụng thì cắt ra thành nhiều đoạn phù hợp với sản phẩm đan vừa tiện chẻ, vót, dễ sử dụng đem nhúng nước cho mềm rồi đan buộc cho từng sản phẩm. Ở công đoạn chẻ nguyên liệu, người thợ phải tôn trọng nguyên tắc "cây tre cây nứa, cây lồ ô, cây giang thì chẻ từ ngọn xuôi, song cây mây lóc từ gốc ngược. Riêng cây lùng, thì chẻ từ gốc theo ngọn”. Có như thế, mới đảm bảo chất lượng của nguồn nguyên liệu phục vụ quá trình đan lát sau này. Riêng các loại cây mây, sợi nan lúc thì chẻ thành 4, thành 6, thành 8 bỏ ruột. Khi phơi sợi cây tre, cây nứa, cây lồ ô, cây giang, mây, cây lùng gặp mưa thì sợi nan mất vẻ đẹp hoặc quá nắng sợi nan mất vẻ tươi. Nếu phơi sợi mây chưa tới khô thì nước da mây sẽ úa, nếu phơi quá khô thì nước da mấy kém phần óng ả. Đôi khi các nan đan được phơi nắng tùy theo yêu cầu sản phẩm. Nếu nguyên liệu để quá khô hay quá ướt sẽ ảnh hưởng việc đan lát. Nan sau khi chẻ chuốt phải có độ mềm, nhẵn, đều, để khi đan các nan khít vào nhau và không tạo ra kẽ hở. Mỗi cây tre, cây nứa, cây lồ ô, cây giang chỉ được lột hai đến ba nan là bỏ. Cây lùng chỉ lột lấy phần cật, bỏ ruột. Nan chẻ xong, ngâm nước rồi sau đó mới được vót lại cẩn thận. Trước khi đan chỉ cần nhúng qua nước nan sẽ phẳng, dẻo trở lại.

Trong số các sản phẩm từ đan lát truyền thống trên màu nan tự nhiên và thường cũng chỉ thấy ở các loại gùi thì còn có loại thân gùi đan bằng mây song (Re tà-luýt) được coi là mây tốt nhất, thân mây nhỏ, sợi mây dài, dẻo thường dùng để đan các loại gùi từ gùi lúa, gùi củi, gùi đựng măng. Người Cor dựng từ đáy lên 4 trụ làm điểm tựa cho vỉ trong tựa vào. Vỉ trong đan thưa, hình lỗ lục giác áp vào các trụ làm điểm tựa để đan các sản phẩm cần thiết gồm các loại gùi. Còn chân gùi, khung gùi phải làm bằng tre với miệng gùi loe rộng được quấn mây rất đẹp, gùi có dây quàng qua vai và ách tỳ vào gáy người đeo. Riêng chân gùi phải làm trước, phải uốn chân gùi, thân gùi trước đó 10 - 15 ngày. Sau khi hoàn thiện từng sản phẩm thường được bảo quản bằng cách treo lên gác bếp nhằm chống mối mọt và tạo màu đen đặc trưng do khói bếp tạo thành màu sắc rất đẹp. Gùi là vật dụng được người Cor dùng nhiều nhất bởi công dụng của nó. Chiếc gùi nhỏ, là vật dụng luôn được trẻ em nữ theo mẹ, theo chị dùng vào việc bẻ măng, hái nấm. Gùi lúa lớn được phụ nữ dùng khi phát nương, làm rẫy có thể chứa đựng tất cả những gì cần thiết cho cuộc sống hàng ngày, từ củ khoai, mớ rau hái trên nương đến con tôm, con cá theo gùi mang về nhà phục vụ bữa ăn. Đây là một phương tiện vận chuyển quan trọng và không thể thiếu trong đời sống của đồng bào Cor nơi đây.

Bà Thủy với quy trình nhuộm nan

Theo tìm hiểu, rổ đựng rau (đéc nô), nia sẩy lúa gạo (pức/ka pứt), gùi đựng lúa (ateo), gùi đựng măng (ro), gùi đựng thịt (ro), giỏ tuốt lúa, tấm phơi nông sản (xe rả/xà đhót trít), gùi củi (ateo), giỏ đựng cơm (ro pớ pong xé) đều là những sảm phẩm thuộc sở trường đan lát của bà Võ Thị Thủy. Để hoàn thiện một sản phẩm đan lát bền đẹp phải mất ít nhất 3 - 5 ngày, gùi các loại thì mất từ 10 - 15 ngày mới xong, thậm chí có những sản phẩm mất cả tháng trời, đòi hỏi người phụ nữ như bà Thủy cần phải có tính kiên nhẫn, tỉ mỉ và khéo léo cùng với kinh nghiệm được tích lũy nhiều năm. Mỗi sản phẩm bà Thủy làm ra có giá bán từ 50 - 70 nghìn đồng, 100 - 150 nghìn đồng, có sản phẩm từ 200 - 700 nghìn đồng… được bà Thủy bán hoặc trao đổi các con vật nuôi đến lúa, gạo nhưng ít nhiều nhưng cũng giúp cho bà Thủy có thêm khoản thu nhập trang trải cuộc sống mà vẫn cảm thấy thích thú với công việc mưu sinh của mình. Bà Thủy cho biết, ngày nào không cầm sợi mây đan gùi thì ngứa tay chịu không nổi. Đây là nghề truyền thống của tộc người Cor nên không bỏ được và nó đã thấm vào máu thịt của bà từ lâu.

Bà Dương Thị Uyên, một phụ nữ Cor cùng thôn với bà Thủy cho biết: “Những sản phẩm từ đan lát của bà Thủy làm ra rất đẹp, giá cả hợp lý, lại bền chặt nên nhiều bà con trong thôn đều đặt bà Thủy làm những vật dụng cần thiết đơn thuần phục vụ sản xuất và luôn được dùng trong sinh hoạt hằng ngày, trong canh tác nương rẫy, mưu sinh, hái lượm đến dùng trong các lễ hội của gia đình”.

Theo bà Nguyễn Thị Phố, Thôn trưởng thôn 1, xã Trà Liên, thành phố Đà Nẵng chia sẻ: “Trong thôn 1 này, người còn đan lát đẹp như bà Võ Thị Thủy chỉ đếm trên đầu ngón tay. Sự kỳ công, giá trị của những sản phẩm đã nói lên sự tài hoa, khéo léo của đôi bàn tay do bà Thủy làm ra. Trong những năm qua, với sự nhiệt tình, say mê truyền nghề cho lớp trẻ và nhiều phụ nữ người Cor trong thôn đến nhà bà Thủy học nghề cũng là giữ nghề đan lát truyền thống để họ biết yêu hơn giá trị văn hóa truyền thống nên bà Thủy luôn được đồng bào Cor xem như một nghệ nhân giữ lửa nghề đan lát thủ công truyền thống của đồng bào Cor đang có nguy cơ bị mai mọt”.

Trao đổi với chúng tôi, ông Dương Minh Anh, Phó Chủ tịch UBND xã Trà Liên cho biết: “Những năm qua, hầu hết sản phẩm đan lát thủ công của bà Võ Thị Thủy làm ra đã và đang gặp khó khăn trong khâu tiêu thụ, do phải cạnh tranh với những sản phẩm đồ dùng bằng nhựa vừa đa dạng lại vừa rẻ tiền. Hơn nữa các vật dụng truyền thống được làm từ cây tre, cây nứa, lồ ô, cây mây, giang, cây lùng hiện nay rất hiếm hoi, có thể một phần tự phát do bà con phát nương làm rẫy. Những tác động đó làm ảnh hưởng đến việc giữ gìn, kế tục nghề đan lát thủ công truyền thống của người Cor xã Trà Liên. Bà Võ Thị Thủy là người đang nỗ lực bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống, trong đó có nghề đan lát của dân tộc Cor trên xã vùng cao Trà Liên, thành phố Đà Nẵng là điều đáng quý và trân trọng”.